Na wstępie należy podkreślić, że określenie „rozwód kościelny” czy „unieważnienie ślubu” – mimo, że powszechnie występują w mediach i na forach internetowych – nie są prawidłowe. Kodeks Prawa Kanonicznego nie przewiduje bowiem rozwodu ani unieważnienia małżeństwa.

Poniższych informacji nie należy traktować jako porady prawnej, lecz w celu zasięgnięcia szczegółowej informacji na temat kościelnego procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa każdorazowo warto skorzystać z bezpłatnego poradnictwa dostępnego przy każdym sądzie kościelnym lub skonsultować swoją sprawę z adwokatem kościelnym.

 

1. Stwierdzenie nieważności małżeństwa – jak uzyskać?

W celu rozpoczęcia procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa należy skierować skargę powodową (tj. pozew / wniosek) do właściwego sądu kościelnego, wskazując przy tym aktualny adres zamieszkania współmałżonka oraz dane świadków, którzy dobrze znali strony jeszcze przed zawarciem małżeństwa i w trakcie trwania wspólnoty małżeńskiej.

Wyrok dotyczy obydwu małżonków, tzn. jeżeli sąd kościelny uzna dane małżeństwo za nieważnie zawarte, to zarówno strona powodowa, jak i pozwana stają się osobami stanu wolnego na forum kościelnym.

 

2. Stwierdzenie nieważności małżeństwa – kto udziela?

Prośbę o orzeczenie nieważności małżeństwa należy skierować do sądu kościelnego według właściwości miejsca: 1) zawarcia ślubu kościelnego; 2) aktualnego zamieszkania strony powodowej; 3) aktualnego zamieszkania strony pozwanej. Jeżeli właściwy okaże się więcej niż jeden sąd, wybór należy do strony inicjującej proces. Warto pamiętać, że istotne jest tutaj faktyczne przebywanie na terenie danej diecezji, a nie urzędowe zameldowanie.

 

3. Stwierdzenie nieważności małżeństwa – ile trwa?

Czas oczekiwania na rozstrzygnięcie sprawy jest zróżnicowany w poszczególnych diecezjach i zależy m.in. od aktualnego obłożenia danego sądu, konieczności przesłuchania świadków w drodze rekwizycji (pomocy prawnej) przed sądem w innej diecezji / kraju i zaangażowania samych stron procesowych. Na wynik procesu prowadzonego w trybie zwykłym czeka się średnio od 1 roku do ok. 3 lat.

 

4. Proces skrócony (szybki rozwód kościelny)

W grudniu 2015 r. weszła w życie reforma Papieża Franciszka, która m.in. wprowadziła tzw. proces skrócony. Nie jest to częsty tryb rozpatrywania spraw, gdyż wymaga to spełnienia ściśle określonych przesłanek określonych w kan. 1683 Kodeksu Prawa Kanonicznego: 1) żądanie zostało zgłoszone przez obydwoje małżonków lub przez jednego z nich za zgodą drugiego; 2) przytaczane są okoliczności dotyczące faktów lub osób, poparte zeznaniami lub dokumentami, które nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty wskazują na nieważność.

 

5. Stwierdzenie nieważności małżeństwa – koszty?

Opłaty procesowe są zróżnicowane w poszczególnych diecezjach i nie obowiązuje tu ujednolicona stawka dla wszystkich sądów kościelnych w Polsce. Warto podkreślić, że koszty sądowe zwyczajowo ponosi strona powodowa. Jednakże, w większości diecezji strona pozwana, która zdecyduje się na wniesienie skargi wzajemnej również zostaje zobowiązana do uiszczenia opłaty procesowej zgodnie z regulaminem obowiązującym w danym sądzie.

 

6. Stwierdzenie nieważności małżeństwa a adwokat

Zgodnie z kan. 1481 §1 Kodeksu Prawa Kanonicznego, strona może swobodnie ustanowić adwokata i pełnomocnika. Decydując się na skorzystanie z fachowej pomocy prawnej warto sprawdzić, czy wybrany prawnik posiada kompetencje, tj. posiada aktualny dekret biskupa zatwierdzający przy danym sądzie lub może występować przed sądem kościelnym w charakterze adwokata ad casum.

Należy zaznaczyć, że prawo kanoniczne rozróżnia kompetencje adwokata i pełnomocnika. Warto wspomnieć, że honorarium adwokata regulowane jest przez stronę procesową, która ustanowiła go sobie. Wynagrodzenie adwokata jest niezależne od kosztów procesowych obowiązujących w danym sądzie kościelnym (nie jest ich częścią).

 

7. Stwierdzenie nieważności małżeństwa z powodu niedojrzałości emocjonalnej

Najpopularniejszym tytułem nieważności małżeństwa rozpoznawanym przez sądy kościelne jest niewątpliwie określona w kan. 1095 nr 3 Kodeksu Prawa Kanonicznego niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej. Powyższy przepis znajduje swoje zastosowanie m.in. przy niedojrzałości emocjonalnej u współmałżonka. Warto przy tym pamiętać, że trybunał kościelny przy ocenie materiału dowodowego bierze pod uwagę stan na czas zawierania małżeństwa. Nie będą więc tutaj miały znaczenia wyłącznie problemy powstałe dopiero po kilku latach od ślubu. Ponadto, wniosek o stwierdzenie nieważności małżeństwa należy poprzeć dowodami, np. zeznaniami świadków, dokumentami. Rozpoznając kwestię niedojrzałości emocjonalnej trybunał zazwyczaj korzysta z opinii biegłego sądowego np. psychologa, psychiatry lub seksuologa.

 

8. Stwierdzenie nieważności małżeństwa bez pozwanego

Obowiązkowym elementem treści każdej skargi powodowej jest wskazanie aktualnego miejsca zamieszkania strony pozwanej. Dla ważności postępowania sądowego były współmałżonek musi zostać skutecznie poinformowany o rozpoczęciu procesu w danym sądzie kościelnym. Nie stanowi jednak przeszkody formalnej dla skutecznego procedowania sprawy sytuacja, w której nie będzie zainteresowany/-a udziałem czy też nie udzieli żadnej odpowiedzi na skargę powodową.

 

9. Stwierdzenie nieważności małżeństwa a dzieci

Wbrew opinii powielanej na wielu forach internetowych, posiadanie dzieci z małżeństwa nie stanowi przeszkody formalnej do rozpoczęcia procesu. Natomiast, brak potomstwa nie jest przesłanką „ułatwiającą” uzyskanie pozytywnego wyroku ani niwelującą konieczność wskazania dowodów. Brak wspólnych dzieci nie stanowi także okoliczności umożliwiającej skierowanie sprawy do tzw. trybu skróconego.

Sąd kościelny nie rozstrzyga o władzy rodzicielskiej, kontaktach i alimentach itd., gdyż kompetentny w tym zakresie jest jedynie sąd cywilny / rodzinny. Ponadto, wyrok trybunału kościelnego nie ma wpływu na status dziecka, tzn. pomimo stwierdzenia nieważności małżeństwa, dzieci stron są uznawane za zrodzone w małżeństwie.